احمد بن محمد تهانیسریتَهانیسَری، احمد بن محمد (د ۸۲۰ ق/۱۴۱۷م)، از صوفیان برجستۀ طریقۀ چشتیه ، و عالم و شاعر سدۀ ۹ق/۱۵م در هند بود. ۱ - پیشینهاحمد در تهانیسر ــ منطقه‌ای در شمال هند ــ به دنیا آمد [۱]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۳، ص۶، حیدرآباد دکن ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
و در همان‌جا پرورش یافت. [۲]
صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، ج۳، ص۲۲۰، به کوشش عبدالجبار زکار، دمشق، ۱۹۸۹م.
[۳]
میرغلام‌علی آزاد بلگرامی، سبحةالمرجان، ج۱، ص۳۸، بمبئی، ۱۳۰۳ق.
وی از قاضی عبدالمقتدر بن رکن‌الدین شریحی علوم ظاهری را فرا گرفت [۴]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۳، ص۶، حیدرآباد دکن ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
و در فقه ، اصول و عربی بسیار متبحر گشت و در سلوک عرفانی و باطنی در زمرۀ شاگردان و مریدان شیخ نصیرالدین محمود اودهی چراغ دهلی (د ۷۵۷ق/۱۳۵۶م) ــ جـانشین شیخ نظام‌الدین اولیـا ــ درآمد و سرانجـام، یکـی از خلفای او شد. [۵]
عبدالحق محدث دهلوی، اخبارالاخیار، ج۱، ص۱۵۱، دیوبند، ۱۳۳۲ق.
[۶]
عبدالحی، نزهةالخواطر، ج۳، ص۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۱م.
[۷]
احمد جعفری، انوار اولیا، ج۱، ص۵۴۸، لاهور.
[۸]
خلیق احمد نظامی، تاریخ مشایخ چشت، ج۱، ص۶۸۷، کراچی، ۱۹۷۵م.
[۹]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۳، ص۶،حیدرآباد دکن ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۱۰]
رحمان علی، تذکرة علمای هند، ج۱، ص۱۸، لکهنو ۱۹۱۴.
۲ - تهانیسری در زمان تیموردر پی حملۀ تیمور به هند و گریز بسیاری از علما از آن شهر، مولانا خواجگی، از ممتازترین خلفای شیخ نصیرالدین و دوست نزدیک احمد ــ که با او الفتی داشت ــ از او خواست که همراه با وی دهلی را ترک گوید؛ اما شیخ احمد پیشنهاد او را نپذیرفت و در همان‌جا ماند. درنتیجه، پس از اشغال دهلی توسط تیمور، احمد و خانواده‌اش به اسارت سپاه او درآمدند، اما پس از فرو نشستن فتنه ، با آگاهی تیمور از مراتب علم و فضلِ شیخ احمد، وی آزادی خود را بازیافت و تیمور او را تکریم نمود و برای حضور در دربار برگزید. [۱۱]
غلام‌سرور لاهوری، خزینةالاصفیا، ج۱، ص۳۷۹، کانپور، ۱۸۹۴م.
[۱۲]
عبدالحق محدث دهلوی، اخبارالاخیار، ج۱، ص۱۵۱، دیوبند، ۱۳۳۲ق.
ماجرای مباحثۀ وی با شیخ‌الاسلام دربار که از اخلاف برهان‌الدین مرغینانی، صاحب هدایه بود، در اکثر منابع آمده است. [۱۳]
غلام‌سرور لاهوری، خزینةالاصفیا، ج۱، ص۳۷۹، کانپور، ۱۸۹۴م.
[۱۴]
عبدالحق محدث دهلوی، اخبارالاخیار، ج۱، ص۱۵۱، دیوبند، ۱۳۳۲ق.
[۱۵]
غوثی شطاری، گلزار ابرار، ج۱، ص۱۲۳_۱۲۴، به کوشش محمد ذکی، پتنه، ۱۹۹۴م.
به گزارش عبدالحیّ حسنی [۱۶]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۳، ص۶، حیدرآباد دکن ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
تیمور خواست که تهانیسری تا سمرقند او را همراهی کند، اما وی نپذیرفت.۳ - مناظره تهانیسریگفته شده است که میان تهانیسری و شیخ الاسلام، نبیره برهان الدین بخاریِ مَرغینانی، برای تعیین تقدم و تأخر در نشستن در مجلس تیمور، مناظره‌ای صورت گرفت و تیمور به حسب نسبت میان شیخ الاسلام و جدّش ــ که مؤلف الهدایه بود ــ از شیخ الاسلام جانبداری کرد. تهانیسری در پاسخ شاه به خطاهای مرغینانی در الهدایه اشاره کرد، اما تیمور مانع بیان آن‌ها شد. [۱۷]
غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیا، ج ۱، ص ۳۷۹.
[۱۸]
عبدالحق بن سیف الدین عبدالحق دهلوی، اخبارالاخیار فی اسرارالابرار، ج۱، ص۱۴۲، چاپ محمد عبدالاحد صاحب، چاپ سنگی دهلی ۱۳۰۹.
۴ - وفاتپس از بازگشت تیمور از هندوستان و درنتیجۀ صدماتی که حملۀ او به دهلی وارد کرده بود، شیخ احمد در ۸۰۱ ق آن‌جا را ترک گفت و همراه خانواده‌اش به کالپی ــ که دوست نزدیکش مولانا خواجگی نیز در آن‌جا سکنا داشت ــ مهاجرت کرد [۱۹]
رحمان علی، تذکرة علمای هند، ج۱، ص۱۸، لکهنو ۱۹۱۴.
[۲۰]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۳، ص۶ـ۷،حیدرآباد دکن ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
و تا پایان عمر در همان‌جا به تدریس و تعلیم و عبادت پرداخت. [۲۱]
میرغلام‌علی آزاد بلگرامی، سبحةالمرجان، ج۱، ص۳۸، بمبئی، ۱۳۰۳ق.
[۲۲]
غلام‌سرور لاهوری، خزینةالاصفیا، ج۱، ص۳۷۹، کانپور، ۱۸۹۴م.
[۲۳]
عبدالحق محدث دهلوی، اخبارالاخیار، ج۱، ص۱۵۱، دیوبند، ۱۳۳۲ق.
[۲۴]
صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، ج۳، ص۲۲۰، به کوشش عبدالجبار زکار، دمشق، ۱۹۸۹م.
وی در کالپی درگذشت و در قلعۀ آن‌جا به خاک سپرده شد.مقبره‌اش زیارتگاه ارادتمندان وی است. [۲۵]
غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیا، ج ۱، ص ۳۷۹.
[۲۶]
عبدالحق بن سیف الدین عبدالحق دهلوی، اخبارالاخیار فی اسرارالابرار، ج۱، ص۱۴۲، چاپ محمد عبدالاحد صاحب، چاپ سنگی دهلی ۱۳۰۹.
۵ - قصیده‌سرایی ویبا آن‌که در اکثر منابع، احمد تهانیسری به عنوان شاعری چیره‌دست ستوده شده است، اما از او تنها قصیدۀ دالیه‌ای در مدح رسول خدا (ص) به جای مانده که گزیده‌ای از آن در سبحةالمرجان آزاد بلگرامی، [۲۷]
میرغلام‌علی آزاد بلگرامی، سبحةالمرجان، ج۱، ص۳۸_۳۹، بمبئی، ۱۳۰۳ق.
اخبارالاخیار عبدالحق [۲۸]
عبدالحق محدث دهلوی، اخبارالاخیار، ج۱، ص۱۵۱_۱۵۲، دیوبند، ۱۳۳۲ق.
و نزهةالخواطر عبدالحی [۲۹]
عبدالحی، نزهةالخواطر، ج۱، ص۹_۱۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۱م.
آمده است.۶ - آثاراز جمله آثار تهانیسری، قصیده دالیـّه در مدح و نعت نبی اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم است. [۳۰]
عبدالحق بن سیف الدین عبدالحق دهلوی، اخبارالاخیار فی اسرارالابرار، ج۱، ص۱۴۳، چاپ محمد عبدالاحد صاحب، چاپ سنگی دهلی ۱۳۰۹.
[۳۱]
رحمان علی، تذکرة علمای هند، ج۱، ص۱۸، لکهنو ۱۹۱۴.
[۳۲]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۳، ص۷ـ۱۰،حیدرآباد دکن ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
اغلب منابع، تهانیسری را جزو شاعران و ادیبان هند دانسته‌اند و مهارت وی را در فقه و اصول و ادبیات عرب ستوده‌اند. [۳۳]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۳، ص۶،حیدرآباد دکن ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۳۴]
اردو دائرة معارف اسلامیّه، لاهور ۱۳۸۴ـ۱۴۱۰/ ۱۹۶۴ـ ۱۹۸۹،ذیل «تهانیسری» (از محمدهدایت حسین).
[۳۵]
محمدصدیق بن حسن صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، ج۱، ص۳۴۵، دمشق ۱۹۷۸.
۷ - فهرست منابع(۱) میرغلام‌علی آزاد بلگرامی، سبحةالمرجان، بمبئی، ۱۳۰۳ق. (۲) احمد جعفری، انوار اولیا، لاهور. (۳) محمد عبدالشکور رحمان‌علی، تذکرۀ علمای هند، لکهنو، ۱۳۳۲ق. (۴) صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، به کوشش عبدالجبار زکار، دمشق، ۱۹۸۹م. (۵) عبدالحق محدث دهلوی، اخبارالاخیار، دیوبند، ۱۳۳۲ق. (۶) عبدالحی، نزهةالخواطر، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۱م. (۷) غلام‌سرور لاهوری، خزینةالاصفیا، کانپور، ۱۸۹۴م. (۸) غوثی شطاری، گلزار ابرار، به کوشش محمد ذکی، پتنه، ۱۹۹۴م. (۹) خلیق احمد نظامی، تاریخ مشایخ چشت، کراچی، ۱۹۷۵م. (۱۰) اردو دائرة معارف اسلامیّه، لاهور ۱۳۸۴ـ۱۴۱۰/ ۱۹۶۴ـ ۱۹۸۹، ذیل «تهانیسری» (از محمدهدایت حسین). (۱۱) عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، حیدرآباد دکن ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۱۲) رحمان علی، تذکره علمای هند، لکهنو ۱۹۱۴. (۱۳) عبدالحق بن سیف الدین عبدالحق دهلوی، اخبارالاخیار فی اسرارالابرار، چاپ محمد عبدالاحد صاحب، چاپ سنگی دهلی ۱۳۰۹. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد تهانیسری»، ج۱۶، ص۶۲۱۰. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تَهانیسَری»، شماره۴۱۰۵. |